Лекувањето на колективната траума ќе трае подолго од медиумското внимание! – ИНТЕРВЈУ со психологот и психотерапевт Марија Штерјовска

Секој од нас на различен начин се справува со трагедија. Некој во стресни ситуации реагира со лутење и покренување во акција, некој со страв и повлекување, некој со смрзнување, онемување и закотвување во место, што е легитимен механизам на справување – зашто некогаш тој истиот бил од преживувачко значење за нас. Наместо да си ја трошиме енергијата во осуда на другиот или во осуда на себе, би било покорисно да пријдеме со емпатија и спрема себе и спрема другиот. Тоа значи и да се прифатиме и разбереме себе си и другите дека во вакви моменти е можно да имаме цел коктел на емоции, тотално спротивставени едни на други и тотално променливи.

Анета Ристеска
Фотографии: Томислав Георгиев

По трагедијата во Кочани што ја потресе Македонија, и по серијата трагични настани изминативе години, Македонија е „ранет човек на повеќе места”, а вистинското лекување бара признавање на болката, давање време за процесирање и создавање безбеден простор за целиот спектар на емоции – од лутина и очај до благодарност и тага, вели психологот Марија Штерјовска. Нејзината порака е недвосмислена: во време на колективна траума, емпатијата и поддршката што си ја даваме едни на други се моќни алатки за исцелување.

Штерјовска посебно се осврнува на значењето на заедницата во процесот на лекување, улогата на ритуалите на жалење, потребата од одговорно медиумско известување и важноста на долгорочен систем на поддршка кој ќе го надмине краткотрајното медиумско внимание. Таа предупредува за ризиците од потиснување на емоциите и прераното форсирање на „враќање во нормала”. Објаснува дека колективната траума бара системски пристап кој ќе ги опфати сите засегнати – од директно погодените до помагачите на првата линија. Низ целото интервју провејува надеж дека токму преку солидарноста, разбирањето и нежноста кон себе и другите, како општество можеме да се издигнеме од пепелта на трагедијата.
Повеќе длабоки одговори за процесот на лекување од колективната траума со која се соочува македонското општество во моментов, во продолжение од разговорот со Штерјовска.

Ако Македонија е човек, тогаш со сигурност има сериозно нарушено ментално здравје. Тажна е, депресивна, со изневерени очекувања… а и без план и моќ за излез од (менталната и општествена) криза. Посебно, имајќи го предвид лошиот квалитет на живеење, секојдневните сериозни негативни рефлексии и последниве години трагични настани со над 150 жртви во несреќи.
Последната трагедија во Кочани сите нè затекна, нè онеме, нè замрзна…
Како можеме како општество, со сериозна здравствена дијагноза, да се справиме со ваквата тешка реалност?

Баш соодветно ја „дијагностициравте” нашата Македонија. Таа е ранет човек на повеќе места и старите рани уште не ѝ се затворени и ѝ крварат. А што правиме инаку кога крвари една рана или пак кога никако не заздравува? Прво пробуваме да ја исчистиме раната и да го запреме крварењето или пак да ја издренираме раната зашто очигледно има многу насобран гној во неа штом не заздравува. Откако ќе дозволиме да излезе сето тоа од неа, полека, нежно почнуваме да ја лекуваме раната, без притисокот дека мора веднаш да зацели. Тоа би било против сите закони на природата. Истите тие закони важат и за индивидуата и за општеството. Не бараме и не е пред сè возможно на повеќе места ранет војник веднаш да стане на нозе и да продолжи да се бори како ништо да не било. Тоа само ќе му ја зголеми повредата или ќе значи брзо ставање завој на загноена рана која уште толку ќе продолжи да гнои. Најчовечно и најемпатично спрема себе е прво да си ја види повредата, да си ја уважи болката и на најгрижлив начин да си ја третира или пак да побара од другите да му ја истретираат.

Какви долгорочни последици оставаат овие колективни трауми врз менталното здравје на луѓето? Како понатаму се манифестираат во секојдневното живеење и во општествените односи?

Доколку на овие колективни трауми гледаме како на рани кои ги носат и индивидуи и колективи, тие дефинитивно оставаат последици ако не се третирани на начинот спомнат погоре. Доколку не си дозволиме да си дадеме простор, време, нега и поддршка во процесот на обжалување, доколку се тераме веднаш да продолжиме со животот како ништо да не било или да ги потиснеме сите чувства што организмот често и несвесно го прави за нас со цел да нè заштити за да не прегориме од енормната болка, тогаш може да се случи пролонгирано страдање како и некои отежнати психолошки манифестации кои можат да се појават и кај индивидуата, но и во општествените односи.

Што е конкретно потребно, и како поединци, и како заедница, колектив, да направиме после вакви трагедии за да започнеме процес на лекување и да спречиме дополнителна штета?

Потребно е прво да погледнеме во трагедијата и да ѝ ја уважиме големината на болкатa што ја носи. Би било во еден момент корисно и да се обидеме со свесност колку можеме да не се самоизмачуваме со сценарија „што би било, кога би било” иако нашиот ум тоа по инерција го бара зашто на тој начин си ја враќа контролата во толку беспомошната позиција во која се наоѓаме. Сепак, и да си го правиме тоа на себе си, нежно да го прифатиме бидејќи и ова има, макар привидна, функција на омоќување и излегување од замрзнатата состојба на затекнатост од ситуацијата. Кога сме кај тоа за што сме моќни или во кои аспекти ја имаме контролата во вакви неконтролабилни ситуации од големи размери, би било фино да се потсетиме дека можеме да сме тука едни за други и да си подадеме рака. Тоа воопшто не е мала работа односно е акт од големи размери кој парира на трагедијата од големи размери.
Воедно, ја имаме моќта да разбереме дека секој од нас на различен начин се справува со вакви ситуации. Некој во стресни ситуации реагира со лутење и покренување во акција, некој реагира со страв и повлекување, некој со смрзнување, онемување и закотвување во место, што е легитимен механизам на справување за секој од нас зашто некогаш тој истиот бил од преживувачко значење за нас. Наместо да си ја трошиме енергијата во осуда на другиот или во осуда на себе, би било покорисно да пријдеме со емпатија и спрема себе и спрема другиот. Тоа значи и да се прифатиме и разбереме себе си и другите дека во вакви моменти е можно да имаме цел коктел на емоции, тотално спротивставени едни на други и тотално променливи, од лутина и очај до благодарност, од вина до љубов и тага, од страв и огорченост до прифаќање. Оваа наводна емотивна нестабилност и потенцијална раздразливост е сосема нормална реакција во ненормална ситуација. Важно е да се потсетиме да сме нежни спрема себе и спрема другите кои исто така поминуваат низ свои лични процеси поттикнати од ситуацијата.

Како траумата од вакви трагични настани влијае различно на различни групи луѓе – на непосредно погодените, на сведоците, на спасувачите, но и на пошироката јавност која ги следи настаните преку медиумите?

Секако дека буквално ниедна група од наведените не можат да останат имуни на вакви трагични настани. Буквално сите на некое ниво сме погодени и засегнати. Дури и да не сме загубиле некој близок човек, можно е да почувствуваме дека ја губиме довербата во општеството, во човештвото, но и генерално во животот. Можно е да се појави голем страв и паника дека нашата држава или воопшто светот не е безбедно место за живеење. Вакви настани може да придонесат да дојдеме во интензивен контакт со нашата маленкост и немоќ, како и со некои егзистенцијални реалности како што се смртта, непредвидливоста и бесмисленоста на животот, што во суштина се цело време присутни, но не гледаме директно во нив зашто би било преисцрпувачки за нас да сме континуирано во секој момент со полна свесност за нив. Тоа би нè спречило да живееме и би се удавиле во сопствените стравови. Оттаму е важно во вакви моменти кога доаѓаме интензивно во контакт со овие егзистенцијални теми, да се погрижиме за себе, да се заземјиме меѓу другото и со свесноста дека во сега и овде e безбедно и дека не сме целосно беспомошни.

Исто така би требало да имаме на ум, дека дури и да не сме изгубиле некој близок во трагедијава, таа може да истригерира или да ги актуелизира нашите претходни загуби на блиски луѓе во животот и да му се вратиме на процесот на обжалување како сега да се случува. Затоа би требало да си го уважиме тоа наше искуство, да не го споредуваме со она на тие што сега изгубија некого и да не се критикуваме зошто се појавуваат и кај нас јаки емоции иако не сме директно вклучени во трагичните настани.

За групите кои се директно вклучени во спасувањето и помагањето дали од физичка или од психолошка гледна точка, неизмерен е благословот што можат некако да помогнат и директно да ги сведочат ефектите на нивната помош. Воедно тоа е и огромен стрес и тежина која ја носат, да поминуваат и самите низ сета болка на настраданите или на нивните семејства. Ние, живите суштества ја имаме емпатијата која ни е дадена како подарок и која всушност се развила и еволуциски опстанала зашто ни помогнала да преживееме сочувствувајќи со болката на другиот поради која сме мотивирани да помогнеме и да соработуваме. Без намера да не ги уважам сите интензивни и тешки чувства на најпогодените, би сакала да додадам дека тоа е и лекцијата која нè учи овој немил настан и која веќе ја сведочиме и на локално и на регионално и на глобално ниво. Преку целата љубов и солидарност која пристига од секаде и преку која инстант, за жал на потешкиот и присилен начин, се премостуваат сите меѓучовечки и меѓудржавни недоразбирања, се потсетуваме на најважните нешта во животот. Групата на непосредно погодените е можеби во најголем ризик од потенцијални трајни последици, па затоа таа прва најургетно треба да се згрижи и веќе се згрижува и од здравствен и од психолошки аспект, а секако дека потребна е и психолошка поддршка за згрижувачите и за целата јавност.

Дали постои ризик од десензитивизација на општеството кога колективните трауми се повторуваат? Како да се препознае овој феномен и како да се спречи?

Искрено не верувам или поточно не сакам да верувам дека може да се случи целосна десензитивизација, иако сведочиме дека како општество стануваме сè поапатични и креваме раце дека ништо не може да направиме. За среќа и во вакви околности перзистираат можеби мали групи, но важно ги има, кои лесно не се помируваат, се покреваат на граѓански иницијативи и практично прават промени за колективното добро. Тоа е и една од лекциите за сите нас, дека не сме немоќни како единки и дека во суштина групата која прави промени е составена од единки кои така и тргнале и инспирирале други единки да им се приклучат и со заедништвото постигнале ефекти зашто заедно сме посилни. Апатичноста на општеството веќе сите добро ја препознаваме. После сè што се случи, мислам дека како општество веќе ни се смачи од неа и како феникс сме енергизирани да се преродиме и да се покренеме од пепелта.

Колку е важен начинот на кој се известува за вакви настани и какви последици може да има сензационалистичкото известување?

Многу е важен начинот на известување и посебно благодарам за ова прашање зашто ако немаме моќ многу да помогнеме, огромна помош е и да не одмогнеме во вакви тешки ситуации. Да, јавноста има потреба и има право да знае што се случило и како понатаму се одвиваат работите зашто во целата ситуација на емотивна преплавеност, беспомошност и немоќ, информациите на некој начин го даваат заземјувањето, ја даваат рамката и значењето ама повеќе на ниво на факти, а не на сензационалистички вести. Сензационалистичкото известување произлезено од позиција на недоволна професионалност, а можеби и нездрав начин на справување со ситуацијата на оние кои гo прават (помалку сакам да верувам во можноста од постоење профитирачки мотиви), би можело да создаде многу поголем немир во јавноста, а кај семејствата на настраданите или оние кои се борат за живот, дополнителна повреда или додавање сол на раната. Затоа, многу внимателно, како што впрочем се третира секоја рана, секоја клетка од општеството меѓу кои и новинарската фела, треба нежно, со разбирање и почит да пристапи на оваа колективна рана.

Кои се знаците дека некој не се справува добро со колективната траума и кога треба да се побара професионална помош?

Тоа би можеле да бидат знаци на безволност, повлекување, несоница, континуирана вознемиреност што исцрпува, паника, нефункционалност во извршување на секојдневните обврски, преплавеност од емоции кои можат да поттикнат и физички симптоми, опсесивни мисли, репетитивно зборување само за трауматичниот настан итн.  Тоа би биле некои од индикаторите кои доколку не ги препознае самата индивидуа, нејзината околина има одговорност нежно да ѝ ги укаже и да ја поддржи да побара професионална помош.

Каква е улогата на заедницата и ритуалите на жалење во процесот на лекување? Колку се важни комеморациите и другите заеднички активности?

Колку и порано да сум ги осудувала оние лелеци што на помени и погреби во руралните средини ги правеле жени специјално ангажирани за тоа, денес им ја разбирам функцијата иако сè уште ми се многу непријатни. На тој начин ги повикуваат и ослободуваат сите наоколу вклучувајќи ги и најмногу ожалостените, да си ги допуштат солзите и тагата, да не ги спречуваат. Тоа е начинот да се издренира раната, но и да се уважи големината и значајноста на односот кој е изгубен. Исто така и изборот на некои луѓе да носат црнина може да е знак за поддршка на оние кои се повеќе погодени во ситуацијата, а доколку и тие самите ја носат, може да биде знак до околината дека се во процес на жалење што е повик за почит и емпатија со нивната болка.

Сета храна што се носи на помените или се седнува некаде на ручек после погребите која лично ми била одбивна зашто кому е дојдено во тие моменти да јаде, сега сфаќам дека има важна функција за оние што жалат. Овие ритуали ја собираат заедницата, ја поврзуваат и прилика е да се сподели тагата и љубовта, прилика е да се каже некој убав збор за покојниот, па дури и што милувал да јаде од донесеното. На овој начин се велича ликот и делото на починатиот или починатата, како и придонесот што тој или таа го имале во нашиот живот.

Овие до сега споменати ритуали се само дел од можните начини на поддршка, а меѓу нив се секако и комеморациите или која и да е друга уникатна активност преку која се уважува покојниот и се уважува болката кај оние што остануваат да живеат без него или неа. Во некои култури дури во знак на поддршка на оној што загубил некој, сите од заедницата која го опкружува, вадат во својот двор нешто од домашниот инвентар со цел да се стават на негово место, да осетат како е кога некој односно нешто недостасува во домот, но пред сè да му ја испратат пораката дека веќе домот никогаш нема да е ист. Можеби некој би се загрижил дека со овие ритуали постои ризик да се зголеми болката кај оној што жали, но често се покажало дека заедничкото плачење и жалење може да има обратен ефект односно да делува како мелем на рана. Всушност најмалку ризично во вакви моменти е да се праша оној кој жали што му треба од нас, да провериме директно дали е во согласност со него некоја наша идеа за помош, а доколку не е, да побараме да ни посочи што би го поддржало од наша страна. Како и за секоја друга ситуација, да не претпоставуваме и од најдобра намера да направиме потенцијална штета, туку отворено и јасно да искомуницираме. Со ова би сакала да се надоврзам и на прашањето за сензационалистичкото известување на новинарите. Многу почовечки е да се побара согласност или да се прашаат повредените и блиските на оние што настрадале или се во критична состојба, што им е во ред, а што не им е во ред да биде снимано или пренесено во јавноста. Дали можеби имаат некаква потреба медиумите како продолжена рака на заедницата да помогнат во овие тешки моменти. Сите жалиме на различни начини и многу е важно во овие моменти тоа да се испочитува. (повеќе за ова, на линков)

Исто така, кај секого е различно времетраењето на обжалувањето, и може да трае од година до децении. Би било добро секој да си го даде на себе си потребното време за тоа, без осуда ако и после завршеното обжалување, настани, како овој трагичен што се случи во Кочани, му вратат силни емоции кои овој пат ќе траат пократко. Во т.н. greeving процес или процес на обжалување, не секогаш по дадениот редослед, а многу често и со повторување на некои од фазите, се поминува низ добро познатите 6 фази на: шок, негација, лутина, т.н. пазарење (bargaining), тага или депресија и прифаќање. За последната фаза која е најпредизвикувачка и за која не треба да се форсираме веднаш да ја достигнеме, најчесто треба да се поминат сите претходни фази. Само така, човекот би можел да дојде до некаков мир и прифаќање на целата ситуација кое би било проследено и со некоја увидена повисока смисла што би го смирило и она чувство на апсурд и бесмисленост на животот. Дури и да сме спремни да ја прифатиме таа егзистенцијална реалност дека животот нема смисла, секогаш можеме да најдеме некоја повисока смисла во нашите микроуниверзуми.

Како родителите да разговараат со децата за вакви трагични настани и како да им помогнат да ја разберат и процесираат трагедијата на начин соодветен за нивната возраст?

На начин како би разговарале и со своето внатрешно дете кое погоре го споменав во делот на делување кога ќе нè преплави паниката што во суштина е враќаме во детската инфериорна и беспомошна позиција. Во овие моменти е важно да си ги повикаме своите возрасни и родителски капацитети за грижа откако прво ќе се погрижиме за себе за да сме во посмирена и постабилна емотивна состојба. Потоа обраќањето и кон своето внатрешно и кон своето надворешно дете би одело во насока дека во моментот сме на безбедно, дека опасноста е помината, но и сè уште да постои некаков страв, несигурност, тага или лутина, тука сме за детето да го ислушаме и да му ја дадеме потребната нега и заштита. На овој начин на децата од една страна им ги валидираме и уважуваме чувствата, но им даваме и заземјување односно поддржувачки столб на кој можат да се потпрат притоа кажувајќи им ја вистината на многу прилагоден начин, без многу поединости и со напоменување дека вакви трагични настани ретко се случуваат.

Како да создадеме систем на поддршка кој ќе биде одржлив на долг рок, имајќи предвид дека процесот на лекување од колективна траума трае многу подолго од медиумското внимание?

Ајде прво да тргнеме од тоа да откриеме што нас самите нè поддржува во овие предизвикувачки моменти и да си ја побараме и земеме таа поддршка. Така поддржани би биле поспремни на подолг рок да делуваме и да не прегориме веднаш зашто такви никому, па и на себе не би биле од помош. Тоа би значело да се развие систем на поддршка со кој ќе им се даде поддршка и на поддржувачите меѓу кои во први редови се: пожарникарите, возачите на амбулантни возила, лекарите и целиот медицински персонал, полицијата и војската, психолозите, терапевтите, новинарите од терен и секој оној роднина, пријател, познаник, човек кој е тука за некого кој поминува низ огромно патење. Исто така би значело и некакво поорганизирано екипирање на сите овие кадри затоа што, како што рековте, лекувањето на колективната траума ќе трае подолго од медиумското внимание и треба да се направи добра структура кој, колку и кога ќе е достапен да укаже помош, а би ја потенцирала и реалната потреба од едукација на помагачите за кризна интервенција и прва психолошка помош. Секако тука пред сè е давањето на системска поддршка и психолошка помош на блиските на оние кои за жал не преживејаа во овој трагичен настан, но и на сите оние преживеани, како и на нивните најблиски. Ваквата добра осмисленост, организираност, структура и екипираност, верувам дека ќе ја направи поддршката одржлива на подолг рок.

За крај, многу ми е важно да се заблагодарам на “Лице в Лице” за чистите мотиви да се помогне на заедницата која поминува низ колективна траума и за укажаната можност преку овој текст да го дадам мојот придонес на пошироката јавност кој секако нема да запре тука. Воедно значајно ми е да споменам од кое место излегоа сите овие одговори. Излегоа од место на релативно зацелени животни рани од различни типови на загуби (не знам што би можела од сето ова да напишам ако имав отворена рана што актуелно крвари), од место на долгогодишна работа на себе проследена со многу емпатија и различни типови на поддршка од моите учители, ментори, терапевти, коучеви, од мојата фамилија, пријатели, познаници, клиенти и ученици, другари и колеги кои и за ова интервју ме поддржаа секој на свој, за мене битен начин, но конечно и од место на себе емпатија. Тоа е нешто што ми било најголем предизвик во личниот раст и развој и ако треба целово писание да го сведам на еден збор, тоа дефинитивно би била таа кованица која веројатно не ни постои во македонскиот јазик, но нејзиното значење заедно со емпатијата кон другиот, е енормно големо како за личната, така и за колективната добросостојба.