Хероите на Шара го враќаат животот на планината

Ба­рај го Јо­ван ако са­каш на­го­ре по Ша­ра. Без не­го ни­што не пра­ви­ме, нај­си­лен ве­тар в грб ни е – по­со­чу­ва Јо­вов­ски.

Јо­ван Бо­жи­но­ски е ту­риз­мо­лог, аван­ту­рист, го­лем вљу­бе­ник во пла­ни­на­та, стра­стен за­лож­ник Ша­ра да го до­бие зас­лу­же­но­то ме­сто на ту­ри­стич­ка­та по­ну­да на зем­ја­ва. Ка­ме­ра­та го сни­ма ду­ри во­ди гру­па кон Љу­бо­тен. Си­те фо­то­гра­фии што ги об­ја­ву­ва­ме ов­де се не­го­во де­ло.
Тој, ка­ко про­фе­си­о­на­лен во­дич во пла­ни­на и пре­тсе­да­тел на Пла­ни­нар­ски­от клуб „Љу­бо­тен“, ги знае си­те клуч­ни точ­ки за раз­вој на Ша­ра, кој не­ма да им на­ште­ти на неј­зи­ни­те при­род­ни ре­сур­си. Во тек е про­цес на прог­ла­су­ва­ње на Ша­ра за на­ци­о­на­лен парк, а за таа цел, ин­фор­ми­ра Бо­жи­но­ски, беа изра­бо­те­ни два до­ку­мен­та, сту­ди­ја за ва­ло­ри­за­ци­ја на при­род­ни­те вред­но­сти на Шар Пла­ни­на и со­цио-еко­ном­ска сту­ди­ја за Шар Пла­ни­на, а ќе се ра­бо­ти и на план за ме­на­џи­ра­ње на ид­но­то за­шти­те­но по­драч­је.
– Прог­ла­су­ва­ње­то на Шар Пла­ни­на за на­ци­о­на­лен парк е го­лем че­кор, кој ќе ја за­шти­ти при­ро­да­та, но ре­зул­та­ти се оче­ку­ва­ат од на­чи­нот на упра­ву­ва­ње и на функ­ци­о­ни­ра­ње со ид­но­то за­шти­те­но по­драч­је – ве­ли тој.

Бо­жи­но­ски по­со­чу­ва де­ка низ го­ди­ни­те по­сто­ел раз­вој на Ша­ра и во одре­де­ни пер­и­о­ди од ми­на­ти­от век бил во пред­но­сти и по­раст во од­нос на се­га ве­ќе раз­ви­е­ни об­ла­сти на Бал­ка­нот.
– Тоа ни да­ва ин­фор­ма­ци­ја де­ка ло­кал­но­то на­се­ле­ние знае што зна­чи тоа, са­ка и има жел­ба за раз­вој. Раз­во­јот по­драз­би­ра ло­кал­но­то на­се­ле­ние да оста­не во ре­ги­о­нот, во ру­рал­ни­те сре­ди­ни, да ин­ве­сти­ра и да спро­ве­де актив­но­сти што ќе му до­не­сат еко­ном­ски бе­не­фит ко­ри­стеј­ќи ги и при­род­ни­те ре­сур­си, а не на­ру­шу­вај­ќи ја жи­вот­на­та сре­ди­на. До­кол­ку ло­кал­но­то на­се­ле­ние оста­не во ре­ги­о­нот и ра­бо­ти, до­би­ва­ме нај­го­лем за­штит­ник на пла­ни­на­та – ве­ли Бо­жи­но­ски.

По­јас­ну­ва де­ка пла­нин­ски­от, ру­рал­ни­от еко­ту­ри­зам и аван­ту­ри­стич­ки­от ту­ри­зам се ос­но­ва­та за иден раз­вој на по­драч­је­то, а е по­тре­бен до­бар план, жел­ба за ра­бо­та од си­те за­сег­на­ти стра­ни, фи­нан­си­ски средс­тва и вре­мен­ски пер­и­од од пет до се­дум го­ди­ни. Бо­жи­но­ски по­со­чу­ва и на не­ре­гу­лар­но­сти­те што мо­ра да за­прат вед­наш:
– Ма­ли­те хи­дро­цен­тра­ли, отво­ра­ње­то ди­ви па­ти­шта, ди­ви­те се­чи, кри­во­ло­вот и ди­ви­те неп­лан­ски град­би се нај­го­ле­ми­те при­чи­ни­те­ли за де­струк­ци­ја на при­род­ни­те вред­но­сти и ја уни­шту­ва­ат пеј­заж­на­та вред­ност на Ша­ра. Са­мо­во­ли­е­то што вла­дее из­ми­на­ти­ве го­ди­ни на пла­ни­на­та е за­стра­шу­вач­ко и е на­со­че­но са­мо кон про­фит на по­е­ди­ни­ци. Не се мис­ли на пос­ле­ди­ци­те што мо­же да се слу­чат, ни­ту на ид­ни­те ге­не­ра­ции. Вле­зо­ви­те во се­ла­та на Ша­ра се пре­пол­ни со от­пад, па­те­ки­те, ду­ри и во нај­ин­тим­ни­те де­ло­ви на пла­ни­на­та, се рас­ко­па­ни од бул­до­же­ри. По­ра­ди ова има­ме пос­ле­ди­ци ка­ко еро­зии, поп­ла­ви, ла­ви­ни од кои стра­да, ни­кој друг, ту­ку ло­кал­но­то на­се­ле­ние. Се­то ова е пре­диз­ви­ка­но од чо­веч­ки фа­ктор и мо­же да се на­ма­ли со прог­ла­су­ва­ње на­ци­о­на­лен парк и со план­ско упра­ву­ва­ње на ре­сур­си­те на Шар Пла­ни­на.

Тој ве­ли де­ка ло­кал­но­то на­се­ле­ние тре­ба да ја има глав­на­та уло­га во за­шти­те­но­то по­драч­је.
– Тоа со ве­ко­ви жи­вее во овие сре­ди­ни и ги ко­ри­сти при­род­ни­те ре­сур­си не уни­шту­вај­ќи ги. По­треб­но е да се акти­ви­ра и за­си­ли пре­ку еду­ка­ци­ја, за­поз­на­ва­ње со пред­но­сти­те што ги ну­ди за­шти­те­но­то по­драч­је, спо­де­лу­ва­ње до­бра пра­кти­ка пре­ку при­ме­ри, сту­ди­ски па­ту­ва­ња и ин­ве­сти­ции во ту­ри­стич­ка­та ин­фра­стру­кту­ра и су­пра­стру­кту­ра.
Бо­жи­но­ски по­со­чу­ва и де­ка до­се­га Шар Пла­ни­на не е прог­ла­се­на за за­шти­те­но по­драч­је по­ра­ди не­до­стиг од по­ли­тич­ка вол­ја за тоа.
– По пос­лед­ни­те слу­чу­ва­ња по­вр­за­ни со прог­ла­су­ва­ње­то на Ша­ра за на­ци­о­на­лен парк, гле­да­ме де­ка ра­бо­ти­те се дви­жат кон цел­та. Прет­сто­јат актив­но­сти што тре­ба да се до­де­фи­ни­ра­ат, кои ве­ќе се во тек и зна­чат че­кор на­пред во про­це­сот на прог­ла­су­ва­ње – ве­ли тој.

Бо­жи­но­ски збо­ру­ва и за ма­ли­те прет­при­ја­ти­ја – сме­сту­вач­ки ка­па­ци­те­ти (пла­ни­нар­ски до­мо­ви, хо­сте­ли, ма­ли хо­те­ли), тра­ди­ци­о­нал­ни ре­сто­ра­ни, ус­лу­ги за обез­бе­ду­ва­ње хра­на, транс­порт­ни прет­при­ја­ти­ја, одг­ле­ду­ва­чи на ор­ган­ски про­из­во­ди, ра­ко­твор­би, би­о­фар­ми, из­нај­му­ва­ње ве­ло­си­пе­ди, кои се не­оп­ход­ни за на­ци­о­нал­ни­от парк:
– По­тре­ба­та е за­ем­на, пар­кот не мо­же да функ­ци­о­ни­ра без овие ма­ли прет­при­ја­ти­ја, тие се не­го­во­то ли­це. Пар­кот, пак, ќе тре­ба да ги под­др­жу­ва со рек­ла­ми во про­мо­тив­ни­те ма­те­ри­ја­ли, пре­ку еду­ка­ции и ин­фор­ма­ции за по­до­бру­ва­ње на ква­ли­те­тот на ус­лу­ги­те со сле­де­ње на но­ви­те трен­до­ви во оваа об­ласт. Во пла­нот за упра­ву­ва­ње на на­ци­о­нал­ни­от парк, иа­ко по­го­лем дел од на­се­ле­ни­те ме­ста не­ма да се во рам­ки­те на са­ми­от парк, не тре­ба да се изо­ста­ват и тре­ба це­лос­но да се вклу­че­ни би­деј­ќи тие ја со­чи­ну­ва­ат це­ла­та сли­ка и при­каз­на на ту­ри­стич­ка­та по­ну­да во ре­ги­о­нот. Из­ми­на­ти­ве го­ди­ни, ло­кал­но­то на­се­ле­ние по­сто­ја­но се оби­ду­ва и ин­ве­сти­ра во ма­ли прет­при­ја­ти­ја од раз­ли­чен тип. Се­то тоа се од­ви­ва, мо­же­би, неп­лан­ски и, мо­же­би, не со­од­вет­ству­ва со тра­ди­ци­о­нал­ни­те и при­род­ни вред­но­сти, но се­пак по­стои и тоа е по­зи­тив­на ра­бо­та што се слу­чу­ва и што е по­треб­на за раз­вој на ре­ги­о­нот. Пре­ку пла­тфор­ма­та „При­ја­те­ли­те на Ша­ра“,  за­поз­нав­ме мно­гу лу­ѓе што се за­ин­те­ре­си­ра­ни и кои са­ка­ат да поч­нат ма­ли прет­при­ја­ти­ја од раз­лич­ни об­ла­сти, но по­треб­на им е под­др­шка.
– Бла­го­да­ре­ние на не­кол­ку про­е­кти што ги ре­а­ли­зи­ра­ше ПК „Љу­бо­тен“, фи­нан­си­ски под­др­жа­ни од раз­лич­ни фон­да­ции, раз­вој­ни аген­ции, се отво­ри­ја не­кол­ку ма­ли прет­при­ја­ти­ја што се во на­со­ка на иден ло­ка­лен еко­ном­ски раз­вој, кре­а­то­ри на ту­риз­мот во ре­ги­о­нот, а при­тоа по­чи­ту­вај­ќи ја при­ро­да­та и жи­вот­на­та сре­ди­на. Ус­пеш­ни ма­ли прет­при­ја­ти­ја од овој тип се: „Ви­ла Љу­бо­тен“ на Љу­бо­тен, хо­стел „Ки­тка“ во Врат­ни­ца, ре­сто­ран и сме­сту­вач­ки ка­па­ци­тет „Бе­ло­ви­шки би­сер“ Бе­ло­ви­ште, „Ви­ла ко­би­ли­ца“ под Ко­би­ли­ца и хо­стел „Веј­це“ во Веј­це, го­стин­ска ку­ќа во Ве­ша­ла и дру­ги – ве­ли Бо­жи­но­ски.

Љу­бо­тен – за­штит­ни­кот на Ша­ра, но и на Скоп­је

Вр­вот Љу­бо­тен (2498 м н.в.) е ме­ѓу нај­мар­кант­ни­те ме­ста на пла­ни­на­та и по­ра­ди сво­јот изг­лед на пи­ра­ми­да и вид­ли­во­ста од мно­гу ме­ста, тој е осо­бе­но ин­те­ре­сен од по­ве­ќе ас­пе­кти.

Пла­ни­нар­ка­та Ѓур­чи­нов­ска по­со­чу­ва де­ка ток­му Љу­бо­тен се на­о­ѓа на гр­бот на град Скоп­је.
– Поз­нат е и ка­ко за­штит­ни­кот на Скоп­је, кој го чу­вал гра­дот од сил­ни­те се­вер­ни ве­три­шта. Кај и да за­ста­не­те на отво­ре­на по­вр­ши­на во Скоп­је, се гле­да Љу­бо­тен. По­ра­но се ве­ру­ва­ло де­ка тој е нај­ви­со­ки­от врв на пла­ни­на­та, ток­му по­ра­ди не­го­ва­та мар­кант­ност. Ви­стин­ско адре­на­лин­ско до­жи­ву­ва­ње е иска­чу­ва­ње­то на Љу­бо­тен и не­из­бе­жен е за си­те пла­ни­на­ри што се иска­чу­ва­ат на Ша­ра – ве­ли пла­ни­нар­ка­та Ѓур­чи­нов­ска.

Пла­ни­нар­ски­от клуб „Љу­бо­тен“ по­вр­зан со пр­ви­те актив­но­сти на Ша­ра

Пла­ни­нар­ски­от клуб „Љу­бо­тен“ по­стои ре­чи­си цел век, ра­бо­ти од 1925 го­ди­на и е нај­ста­ри­от акти­вен клуб во зем­ја­ва.
– Пр­ви­те ор­га­ни­зи­ра­ни дви­же­ња на Ша­ра, пр­ви­те пла­ни­нар­ски до­мо­ви и при­фат­ни ку­ќи, жич­ни­ци, пр­ви­те ор­га­ни­зи­ра­ни нат­пре­ва­ри во ски­ја­ње, во­де­ње­то на пр­ви­те ту­ри­стич­ки гру­пи, еки­пи за спа­су­ва­ње, пр­ви­те про­мо­тив­ни ма­те­ри­ја­ли и сè што се слу­чу­ва­ло низ го­ди­ни­те на Шар Пла­ни­на. Клу­бот има важ­на уло­га и е по­треб­на ал­ка за раз­вој на пла­нин­ски­от ту­ри­зам на Шар Пла­ни­на. Из­ми­на­ти­ве 10 го­ди­ни актив­но се ра­бо­ти на про­е­кти од об­ла­ста на пла­нин­ски­от ту­ри­зам, за­шти­та­та на би­о­ди­вер­зи­те­тот на Шар Пла­ни­на, про­мо­ци­ја на пла­ни­на­та и еду­ка­ци­ја и ра­бо­та со ло­кал­но­то на­се­ле­ние од ру­рал­ни­те сре­ди­ни. Го­лем е бро­јот на по­се­ти­те­ли што пре­ку актив­но­сти­те на клу­бот ја по­се­ту­ва­ат Шар Пла­ни­на, а се дви­жи од 2.500 до 2.780 по­се­ти­те­ли го­диш­но – ве­ли Бо­жи­но­ски.
Тој об­јас­ну­ва де­ка пла­ни­нар­ски­от клуб „Љу­бо­тен“ го ра­ко­во­ди нај­ста­ри­от пла­ни­нар­ски дом во Ма­ке­до­ни­ја, „Љу­бо­тен“, из­гра­ден во 1931 го­ди­на, и пла­ни­нар­ски­от дом „Љу­бо­тен“ на По­по­ва Шап­ка. – Ве­ќе од след­на­та го­ди­на клу­бот ќе отво­ри ин­фо­цен­тар за Шар Пла­ни­на во Те­то­во.

Ту­ри­стич­ка ус­лу­га во сог­лас­ност со при­ро­да­та

Бо­жи­но­ски по­јас­ну­ва и де­ка Пла­ни­нар­ски­от клуб „Љу­бо­тен“, за­ед­но со уште три ор­га­ни­за­ции, Ма­ке­дон­ско еко­ло­шко друш­тво од Скоп­је, Цен­тар за еду­ка­ци­ја и раз­вој од Те­ар­це и Ини­ци­ја­ти­ва за гра­ѓан­ски ин­те­гра­ции од Го­сти­вар, се дел од пла­тфор­ма­та „При­ја­те­ли­те на Ша­ра“, чи­ја­што цел е прог­ла­су­ва­ње на Шар Пла­ни­на за на­ци­о­на­лен парк.
– Оваа за­ед­нич­ка цел не­ма да за­вр­ши ту­ка би­деј­ќи цел е да дејс­тву­ва­ме и по прог­ла­су­ва­ње­то на Ша­ра за за­шти­те­но по­драч­је, во об­ла­сти што се­ко­ја од ор­га­ни­за­ци­и­те ги ра­бо­ти, вклу­чу­вај­ќи ги и дру­ги­те за­сег­на­ти стра­ни со актив­но­сти што ќе би­дат во на­со­ка на по­зи­тив­но упра­ву­ва­ње на на­ци­о­нал­ни­от парк.

Пре­тсе­да­те­лот на „При­ја­те­ли­те на Ша­ра“, Ме­тин Му­а­ре­ми по­со­чу­ва де­ка уло­га­та на пла­тфор­ма­та е ра­бо­та со на­се­ле­ни­е­то со цел не­го­ва еду­ка­ци­ја и по­бр­зо прог­ла­су­ва­ње на овој пре­дел за на­ци­о­на­лен парк.
– Исто­вре­ме­но ќе се ра­бо­ти со на­се­ле­ни­е­то и по прог­ла­су­ва­њето би­деј­ќи пер­и­о­дот што сле­ду­ва е мно­гу ва­жен и то­гаш тре­ба си­те жи­те­ли да се акти­ви­ра­ат и да ра­бо­тат на за­шти­та – спо­де­лу­ва Му­а­ре­ми.
Тој по­јас­ну­ва и де­ка  пла­тфор­ма­та со­ра­бо­ту­ва со си­те ре­ги­о­нал­ни зем­ји, ка­ко и со Гер­ма­ни­ја и со Ав­стри­ја, ка­де што слич­ни фа­кто­ри рас­по­ла­га­ле со го­лем бу­џет и би­ле наз­на­чу­ва­ни за но­си­те­ли на го­ле­ми про­е­кти.
– Од овие две др­жа­ви мо­же да учи­ме мно­гу би­деј­ќи, слич­но ка­ко ов­де, во овие зем­ји,  пре­ку ло­кал­ни­те ак­ци­ски гру­пи, се вклу­че­ни си­те фа­кто­ри. Та­ква е и на­ша­та пла­тфор­ма, ко­ја ги цр­пи сво­и­те идеи од са­ми­те жи­те­ли во овие пре­де­ли.  

Те­то­ве­цот Ва­се Ви­до­ев­ски спо­де­лу­ва де­ка не­го­ви­от пла­нин­ски об­јект „Ви­ла Љу­бо­тен“ е на­ме­нет за по­се­ти­те­ли и се на­о­ѓа на око­лу 1.500 ме­три над­мор­ска ви­со­чи­на.
– Љу­бо­вта кон пла­ни­на­та и при­ро­да­та со ко­ја се дру­жам од сво­ја­та осум­го­диш­на во­зраст при­до­не­се да поч­нам со град­ба на ту­ри­стич­ки об­јект за пла­нин­ски ту­ри­зам.
Тој, за­ед­но со со­пру­га­та, ну­ди сме­сту­ва­ње, до­маш­на хра­на и ор­ган­ски про­из­во­ди – си­ре­ње, ов­чо мле­ко, зе­лен­чук од жи­те­ли­те што се во бли­зи­на.
– Ша­ра ни го овоз­мо­жи се­то тоа. Има­ме ту­ри­сти од це­ла­та пла­не­та и тие да се за­до­вол­ни – ве­ли тој, наг­ла­су­вај­ќи де­ка низ го­ди­ни­ве пре­че­ка­ле лу­ѓе од САД, Ка­на­да, Ав­стра­ли­ја, Ју­жо­а­фри­кан­ска Ре­пуб­ли­ка, Син­га­пур, мно­гу европ­ски зем­ји, др­жа­ви­те од по­ра­неш­на СФРЈ и, се­ка­ко, до­маш­ни го­сти.
Ви­до­е­ски спо­де­лу­ва де­ка об­је­ктот го гра­дел во сог­лас­ност со при­ро­да­та, а ко­ри­сти и об­нов­ли­ви из­во­ри на енер­ги­ја.
– При­ро­да­та ни бе­ше нај­важ­на, па та­ка и жи­те­ли­те на пла­ни­на­та, жи­вот­ни­те, на нас гле­даа ка­ко на при­ја­те­ли. Атрак­ци­ја за го­сти­те ни е при­пи­то­ме­на­та ли­си­ца. Таа знае да си дој­де, да се про­ше­та ту­ка, ме­ѓу го­сти­те, да ја­де не­што ако е глад­на. Исто та­ка, мно­гу ср­ни и дру­ги жи­вот­ни би­ле „на го­сти“ кај нас – ве­ли тој.
Ви­до­ев­ски по­со­чу­ва и на тоа де­ка за да функ­ци­о­ни­ра не­пре­че­но, иск­лу­чи­тел­но е важ­но да се вос­по­ста­ви со­од­вет­на ин­фра­стру­кту­ра.
– Јас лич­но го одр­жу­вам ло­кал­ни­от пат, се­ко­ја го­ди­на го са­ни­рам од одро­ни и од ка­ме­ња. Овој пат, пак, се уни­шту­ва ток­му од те­шки во­зи­ла и ка­ми­о­ни што но­сат др­ва од Шар Пла­ни­на – ве­ли Ви­до­ев­ски.
Ма­ри­ја Ѓур­чи­нов­ска е пла­ни­нар­ка, вљу­бе­нич­ка во пла­ни­на­та и во при­ро­да­та, ко­ја се­кој сло­бо­ден миг го ко­ри­сти за да до­жи­вее но­во искус­тво во при­ро­да. Taa по­со­чу­ва де­ка не­до­сти­га­ат мно­гу ал­ки од син­џи­рот – а клу­чот е кај си­те фа­кто­ри за­ед­но и во нив­на­та од­го­вор­ност.
– Ако се на­пра­ват со­од­вет­ни па­ти­шта, се пла­шам де­ка уште по­ве­ќе лу­ѓе ќе одат та­му и ќе оста­ва­ат ѓу­бре, уште по­ве­ќе ќе има ди­во се­че­ње дрв­ја. По­треб­но ни е да гра­ди­ме кул­ту­ра за на пла­ни­на. Од ед­на стра­на, ме ра­ду­ва што тол­ку мно­гу лу­ѓе са­кат да пла­ни­на­рат, но да не за­бо­ра­ва­ме де­ка се­то ѓу­бре што го но­си­ме со нас, тре­ба да го вра­ти­ме, не да го оста­ва­ме во ви­со­чи­ни­те. Важ­но е по­е­дин­ци­те да се еду­ци­ра­ни за ова, а важ­но е и си­сте­мот да функ­ци­о­ни­ра – ве­ли Ѓур­чи­нов­ска.
Таа по­со­чу­ва де­ка ре­дов­но, при иска­чу­ва­ња­та по­чет­ни­те точ­ки им се на не­кои од се­ла­та што се во око­ли­на на Ша­ра.
– Во Веј­це, на при­мер, де­по­ни­ја­та во се­ло­то е ужас­на сли­ка. Се фр­ла ѓу­бре ду­ри и во ре­ка­та. Но пра­ша­ње­то е и да­ли до­кол­ку тие лу­ѓе што жи­ве­ат та­му има­ат со­од­вет­но ре­гу­ли­ран си­стем за упра­ву­ва­ње от­пад и по­на­та­му ќе го фр­ла­ат ѓу­бре­то та­ка